Historia Instytutu

Stare książki

Historia Instytutu

Początki. Struktura

Już w kilka tygodni po dotarciu do Wrocławia (9 maja 1945 r.) Grupy Naukowo-Kulturalnej, do której zadań należało stworzenie warunków do uruchomienia w mieście polskiego szkolnictwa wyższego – co oficjalnie nastąpiło pod koniec sierpnia, gdy powołany został Uniwersytet i Politechnika we Wrocławiu – pojawił się nad Odrą przybyły ze Lwowa prof. Jerzy Kowalski, który zajął się organizowaniem przyszłego Wydziału Humanistycznego oraz katedr filologii klasycznej. Jesienią 1945 r. docierają do Wrocławia prof. Jerzy Manteuffel oraz lwowscy asystenci – Jerzy Łanowski i Ludwika Rychlewska; wcześniej, wraz z Kowalskim, przybył, także ze Lwowa, dr Bronisław Biliński. Dwie katedry filologii klasycznej zostają formalnie uruchomione w kwietniu 1946 r., ale działały już wcześniej – pierwsza to katedra hellenistyki (kierowana przez Manteuffla, KFK I), druga latynistyki (kierowana przez Kowalskiego, KFK II). Wkrótce zostaje też utworzona, choć jedynie na krótko, katedra trzecia (kultury antycznej), którą objął prof. Ryszard Gansiniec – co dokładnie odpowiadało, także jeśli chodzi o obsadę personalną, strukturze katedr klasycznych na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie do roku 1939. Do rangi symbolu urasta fakt, że dwa pierwsze dyplomy magisterskie Uniwersytetu i Politechniki we Wrocławiu uzyskali (w czerwcu 1946 r.) Łanowski i Rychlewska. W maju 1952 r. katedry hellenistyki i latynistyki (trzeciej już nie było; przekształcono ją w Zakład Kultury Starożytnej przy KFK I) zostały połączone w Instytut Filologii Klasycznej (IFK) – co było konsekwencją zmian organizacyjnych przeprowadzanych w tym czasie w polskich uczelniach.  

Także ze Lwowa przybył do Wrocławia (w lipcu 1945 r.) indolog Ludwik Skurzak. Kreślono ambitne plany odtworzenia we Wrocławiu lwowskiej orientalistyki, uwzględniającej także komponent bliskowschodni; z Warszawy dojeżdżał turkolog prof. Ananiasz Zajączkowski. Planów tych nie udało się zrealizować, a Zakład Filologii Indyjskiej, w którym pracował Skurzak, został w 1952 r. zlikwidowany w ramach stalinowskich „reform” (wcześniej podporządkowano go organizacyjnie Katedrze Językoznawstwa). Zakład został odtworzony w 1957 r. jako Katedra Filologii Indyjskiej, którą – ponownie jako zakład – 12 lat później włączono w strukturę IFK. Po tej reorganizacji instytut zmienił nazwę na Instytut Filologii Klasycznej i Kultury Antycznej (IFKiKA) i składał się z czterech zakładów: Filologii Greckiej, Filologii Łacińskiej, Filologii Indyjskiej oraz Filologii Nowołacińskiej – ten ostatni utworzono w 1957 r. początkowo jako katedrę (z inicjatywy i pod kierunkiem prof. Jerzego Krókowskiego). 

Od października 2009 r. IFKiKA funkcjonuje pod obecną nazwą: Instytut Studiów Klasycznych, Śródziemnomorskich i Orientalnych (ISKŚiO). Zmiana wynikała z rozszerzającej się od pierwszych lat XXI w. oferty dydaktycznej Instytutu i pojawienia się nowych obszarów badań naukowych. Do czterech istniejących wcześniej zakładów dołączyły trzy kolejne: Neohellenistyki i Studiów Wschodnich (2011), Studiów Chińskich (od IX 2019) i Studiów Włoskich (od X 2020). W ramach ISKŚiO działa ponadto kilka pracowni badawczych oraz Szkoła Języków Antycznych i Orientalnych (od I 2001), a także dobrze zaopatrzona biblioteka.  

Ludzie i badania

Pierwszą naukową książką o zasięgu międzynarodowym opublikowaną w powojennym Wrocławiu była przygotowana przez Jerzego Kowalskiego edycja traktatu retorycznego Hermogenesa De statibus (1947). Badania nad retoryką antyczną nie były jednak, po przedwczesnej śmierci Kowalskiego w 1948 r., przez długi czas kontynuowane; zostały na nowo podjęte, z innej perspektywy, dopiero w ostatnich kilkunastu latach. Inaczej w wypadku drugiego z „ojców założycieli” filologii klasycznej w powojennym Wrocławiu, też przedwcześnie zmarłego (w 1954 r.) Jerzego Manteuffla; prowadzone przezeń jeszcze we Lwowie studia nad poezją hellenistyczną zostały podjęte najpierw przez jego ucznia, Jerzego Łanowskiego (m.in. Menander), a potem przez kolejne pokolenia badaczy – drugie: Janinę Ławińską-Tyszkowską (Teokryt, Herondas) i Alicję Szastyńską-Siemion (epigramat), oraz trzecie: Agnieszkę Kotlińską-Toma (dramat hellenistyczny, epigramat) i Emilię Żybert-Pruchnicką (Apollonios Rodyjski, Kallimach, Lykofron). Drugim charakterystycznym dla „szkoły wrocławskiej” obszarem badawczym był i pozostaje dramat antyczny – zarówno grecki okresu klasycznego i hellenistycznego, jak i rzymski okresu archaicznego oraz wczesnego cesarstwa. Dwa tomy głównie po łacinie napisanych studiów pt. Tragica (1952, 1954) odbiły się szerokim echem, także poza Polską, i do dziś pozostają ważnym osiągnięciem wrocławskiej filologii. Znaczący udział w tej publikacji mieli dwaj profesorowie, którzy po Mateufflu i Kowalskim objęli katedry hellenistyki i latynistyki: odpowiednio Wiktor Steffen (we Wrocławiu od 1946 do 1958, potem w Poznaniu) i Władysław Strzelecki (we Wrocławiu od 1946 do 1959, potem w Krakowie). O rzymskiej tragedii okresu archaicznego pisał Bronisław Biliński (we Wrocławiu od 1945 do 1954, potem w Warszawie i w Rzymie). Badania Strzeleckiego, m.in. nad fragmentami dramatów rzymskich okresu archaicznego, kontynuowali jego uczniowie: Ludwika Rychlewska i Herbert Myśliwiec (m.in. przygotowana przez Rychlewską edycja  fragmentów komedii Turpiliusza, Teubner 1971), a potem uczennica Rychlewskiej Lucyna Stankiewicz. Rzymska komedia archaiczna to też obiekt zainteresowań kolejnego pokolenia filologów: Barbary Hartleb-Kropidło (Cecyliusz Stacjusz) i Joanny Pieczonki (Plaut). Po stronie greckiej, oprócz wspomnianych już badań Łanowskiego i Kotlińskiej-Tomy (która opublikowała m.in. ważną monografię o tragedii hellenistycznej, 2015), należy wymienić przede wszystkim publikacje dotyczące Eurypidesa i Arystofanesa – wraz z kompletnymi przekładami obu autorów dokonanymi przez, odpowiednio, Łanowskiego i Ławińską-Tyszkowską. Oprócz Łanowskiego Eurypidesem zajmowała się jego uczennica, Danuta Łowicka; obecnie tragedię attycką analizuje w kolejnych publikacjach Ita Hilton.    

W ostatnich dziesięcioleciach coraz większą rolę odgrywają we Wrocławiu badania nad prozą, zwłaszcza historyczną i naukową. Wcześniej, na przełomie lat 50. i 60. prowadził je przybyły w 1953 r. z Łodzi Jerzy Schnayder, zajmujący się m.in. Teofrastem. Obecnie badania te dotyczą m.in. Strabona (Małgorzata Wróbel, potem Gościwit Malinowski), Agatarchidesa z Knidos (Malinowski), św. Pawła (perspektywa retoryczna: Sławomir Torbus), historiografii hellenistycznej (Marcin Kurpios) a w obszarze literatury rzymskiej – Tacyta (Jakub Pigoń), Solinusa (Krzysztof Morta), Aulusa Gelliusza (Katarzyna Ochman). Wcześniej w Instytucie zajmowano się jednak przede wszystkim poezją, m.in. Pindarem i Safoną (Szastyńska-Siemion, potem jej uczeń Karol Zieliński), Horacym i Owidiuszem (Jerzy Krókowski w latach 50. i 60.), Marcjalisem (Józef Mantke; obecnie Pieczonka). Ważne miejsce zajmują ponadto badania nad epiką – w ostatnich latach przede wszystkim nad Iliadą (z perspektywy oralnej i z wykorzystaniem instrumentarium antropologii kulturowej: Zieliński), a także nad epiką hellenistyczną, w tym eposem dydaktycznym (Żybert-Pruchnicka); po stronie łacińskiej nad Wergiliuszem i Owidiuszem (J. Pigoń), nad Lukanem i poetami flawijskimi (Mariusz Plago), a wcześniej nad Koryppusem (Mantke). 

W mniejszym stopniu podejmowane były studia językoznawcze. W latach 40. i 50. prowadził je Strzelecki (m.in. metryka, działalność gramatyków w starożytnym Rzymie), a w kolejnych dziesięcioleciach jego uczeń Myśliwiec (m.in. łacina potoczna, prozodia) i uczeń Myśliwca – Marek Krajewski (zatrudniony w Instytucie w latach 1992–2007). Na gruncie hellenistyki językoznawstwem zajmował się Henryk Rosenstrauch (we Wrocławiu od 1957 do 1968), autor m.in. monografii o języku Menandra. Obecnie tematy językoznawcze podejmuje przede wszystkim Małgorzata Zadka (m.in. pismo linearne A i B, systemy komunikacyjne w ujęciu strukturalnym). Translatoryką biblijną (hebrajski, greka, łacina), ale w ujęciu bardziej literaturoznawczym niż językoznawczym, zajmuje się Morta.   

Charakterystyczną cechą wrocławskiego ośrodka filologii klasycznej były i pozostają badania nad kulturą grecko-rzymską w jej różnych aspektach (m.in. świat widowisk, sport antyczny, obrzędy i kulty, zwierzęta); badania takie prowadzili m.in. Biliński, Schnayder, Łanowski, Wróbel, Malinowski, Kotlińska-Toma, a z latynistów Stankiewicz, Hartleb-Kropidło i Morta. Należy też wspomnieć o podejmowanych zwłaszcza w ostatnich latach tematach badawczych odnoszących się do kontaktów świata grecko-rzymskiego z innymi cywilizacjami starożytnymi (Malinowski, Agnieszka Wojciechowska, Olga Kubica). 

Badania z zakresu neolatynistyki były prowadzone we Wrocławiu już w pierwszych latach powojennych (m.in. Ryszard Gansiniec), ale w sposób systematyczny podjęto je po utworzeniu w 1957 r. Katedry (potem Zakładu) Filologii Nowołacińskiej. Szczególnie znaczące były przygotowane przez Jerzego Krókowskiego edycje poetów polsko-łacińskich: Andrzeja Trzecieskiego (1958) i Klemensa Janickiego (1966). Stefan Zabłocki (we Wrocławiu do 1977 r., potem w Gdańsku) publikował m.in. na temat bukolik Grzegorza z Sambora oraz antycznego i renesansowego epicedium, epiką  polsko-łacińską XVI w. zajmowała się Janina Gajda-Krynicka (od 1973 r. zatrudniona w Instytucie Filozofii UWr), twórczość dramatyczną Szymona Szymonowica badała Władysława Jamróz, o Walentym Roździeńskim i jego „erudycji klasycznej” pisali Łanowski i Myśliwiec. Zajmowano się także twórczością autorów wczesnonowożytnych piszących po grecku (wcześniej Ławińska-Tyszkowska i Szastyńska-Siemion, obecnie Malinowski). W ostatnich kilkunastu latach pracownicy Zakładu Filologii Nowołacińskiej podejmowali takie tematy jak: twórczość polska i łacińska Jana Kochanowskiego (Teresa Szostek, Maria Chantry), życie i działalność Erazma Ciołka (Ałła Brzozowska), obraz kobiety w łacińskojęzycznej literaturze renesansu (Chantry), wczesnonowożytne pisma geograficzne i kosmograficzne (Magdalena Wolf).   

Od kilku dziesięcioleci ważnym komponentem badań naukowych prowadzonych w Instytucie są studia indologiczne. Twórca wrocławskiej powojennej indologii, Ludwik Skurzak, zajmował się m.in. źródłami ascetyzmu indyjskiego i obrazem Indii u greckiego autora Megastenesa; badania nad Megastenesem kontynuowała Joanna Sachse, a pracownicy Zakładu – z których część to absolwenci wrocławskiej filologii klasycznej – chętnie podejmowali zagadnienia odnoszące się do źródeł grecko-rzymskich o Indiach i komparatystyki literackiej grecko-rzymsko-indyjskiej (Przemysław Szczurek w badaniach na temat rytuału sati, Mariola Pigoń w pracach o lamencie sanskryckim). Na przełomie lat 60. i 70. ukazały się dwie ważne książki uczennicy Skurzaka, Hanny Wałkówskiej – o formach zawierania małżeństw (1967) i kulcie zmarłych w Indiach starożytnych (1973). Innym znaczącym obszarem badawczym był epos indyjski, przede wszystkim Mahabharata i jej najbardziej znana księga – Bhagawadgita (Sachse, Szczurek). Szerokim echem odbiły się dwa przekłady Bhagawadgity autorstwa Sachse (1988, 2019); o polskich tłumaczeniach tego tekstu pisała Alicja Łozowska. Zajmowano się także poezją kunsztownego stylu (Sachse, M. Pigoń), bajką indyjską (Hanna Urbańska), a także literaturą nowszą i współczesną, pisaną m.in. w językach hindi i malajalam (Teresa Miążek, Urbańska). Tematykę filozoficzną w literaturze indyjskiej, w tym m.in. odniesienia do buddyzmu oraz jogi, podejmowali Szczurek i Nina Budziszewska.    

Uruchomienie studiów filologii indyjskiej na UWr przyczyniło się do zintensyfikowania badań naukowych w tym obszarze. Dość podobnie było w wypadku innych nowo tworzonych w Instytucie kierunków i specjalności: kultury śródziemnomorskiej ze specjalnością nowogrecką, italską, bliskowschodnią i arabską oraz koreanistyki i sinologii. W zakresie neohellenistyki to przede wszystkim studia nad twórczością Nikosa Kazantzakisa, uwieńczone monografią z 2009 r. (Ilias Wrazas); ponadto badania nad historią kontaktów grecko-polskich (Malinowski). Italianistykę reprezentują publikacje Katarzyny Biernackiej-Licznar dotyczące takich tematów, jak twórczość Antonia Fogazzara, włoska literatura dla dzieci i młodzieży jej recepcja w Polsce czy funkcjonowanie przekładów z literatury polskiej na włoskim rynku wydawniczym. Studia bliskowschodnie uprawiał Stefan Nowicki (zatrudniony w ISKŚiO w latach 2008–2018), zajmując się m.in. asyryjskimi inskrypcjami królewskimi i bliskowschodnimi rytuałami oczyszczającymi. W obszarze arabistyki badania Macieja Czyża dotyczą m.in. średniowiecznych kronik arabskich, a Olgi Kotyni różnych aspektów kultury islamu, np. postrzegania w tej kulturze medycyny. O starożytnej Arabii w świetle źródeł grecko-rzymskich pisała Barbara Szubert (zatrudniona w ISKŚiO w latach 2012–2022). Neokonfucjanizmowi koreańskiej dynastii Joseon poświęcił monografię i inne publikacje Hae Sung Lee; Marlena Oleksiuk zajmowała się m.in. przedstawieniem Korei w twórczości Wacława Sieroszewskiego. Tematy sinologiczne porusza w pracach dotyczących m.in. wschodnich sztuk walki Stefania Skowron-Markowska; innym obszarem badań są kontakty Zachodu z Chinami na przestrzeni dziejów, od starożytności do czasów nowożytnych (Malinowski). 

Dydaktyka. Absolwenci

Filologia klasyczna nigdy nie była w okresie powojennym masowym kierunkiem studiów; zwykle na jednym roku studiowało kilka, najwyżej kilkanaście osób, a zdarzało się, że tylko jedna (o jedynej studentce tuż po wojnie mówiono żartem, że jest najlepiej kształconą w całej Polsce, bo wykłada dla niej jeden profesor mieszkający we Wrocławiu, a drugi przyjeżdża specjalnie z Warszawy – chodziło o Kowalskiego i Manteuffla). Mimo to kierunek przetrwał nawet trudny okres stalinowski, kiedy to w ramach tzw. „rejonizacji” zlikwidowano studia filologii klasycznej na obu poziomach w Łodzi, Poznaniu i Toruniu, a studia magisterskie w Krakowie; na państwowych uniwersytetach magisterium można było uzyskać tylko w Warszawie i Wrocławiu (do 1956 r.).  

Planu uruchomienia w latach 40. studiów orientalistycznych na szerszą skalę nie udało się zrealizować, ale w roku 1947 otwarto filologię indyjską jako kierunek studiów. Otwarto wprawdzie na krótko, bo na początku lat 50. kierunek zlikwidowano, ale kurs magisterski zdołały ukończyć dwie osoby (w tym Hanna Wałkówska). Gdy indologia pod koniec lat 60. znalazła się w strukturze Instytutu Filologii Klasycznej, przez długi czas nie było możliwości uruchomienia regularnych studiów. Oferowano wykłady w ramach Wydziału Filologicznego i prowadzano niektóre zajęcia na filologii klasycznej. Zmiana nastąpiła pod koniec lat 80., kiedy otwarto półspecjalizację z zakresu filologii indyjskiej, ale najważniejszą cezurą stał się rok 2009 – rok ponownego uruchomienia filologii indyjskiej na Uniwersytecie Wrocławskim (początkowo jako specjalności kierunku filologia pod nazwą filologia klasyczna i kultura Indii, na poziomie studiów I stopnia). Kolejny etap nastąpił w 2016 r., gdy otwarto także studia II stopnia (magisterskie). Obecnie, w ramach kierunku filologia indyjska, oferowane są od III roku studiów dwie specjalności – sanskryt i hindi. 

Pod koniec lat 90., kiedy w ofercie dydaktycznej szkół średnich coraz rzadziej pojawiał się język łaciński, co skutkowało też coraz mniejszą liczbą kandydatów na studia filologii klasycznej, w Instytucie zaczęto zastanawiać się nad utworzeniem, obok filologii klasycznej, kierunku w jakimś stopniu nawiązującego do anglosaskich kursów Classics in Translation – w mniejszym stopniu skupionego na nauce dwóch języków klasycznych, w większym na literaturze antycznej, szerokim kontekście historyczno-kulturowym (m.in. sztuka starożytna, geografia świata śródziemnomorskiego), z uwzględnieniem także komponentu nowożytnego (recepcja antyku, ale także osobne specjalizacje, np. arabska, italska i nowogrecka). Studia te zostały uruchomione w roku akademickim 2003/2004, początkowo jako specjalność kierunku filologia pod nazwą filologia klasyczna i kultura śródziemnomorska. Ulegały one na przestrzeni kolejnych lat wielu modyfikacjom i obecnie funkcjonują jako kierunek pod nazwą studia śródziemnomorskie – na poziomie studiów licencjackich; natomiast na poziomie magisterskim są to studia śródziemnomorskie i klasyczne z dwoma specjalnościami – włoską i arabską i filologii klasycznej (ta druga przede wszystkim dla absolwentów tego kierunku na poziomie licencjackim). 

   Dwa najmłodsze kierunki studiów w ofercie Instytutu to koreanistyka i sinologia. Wcześniej (od 2015 r.) funkcjonowały jako specjalizacje w ramach specjalności filologia dalekowschodnia ogólnego kierunku filologia. Usamodzielniły się jako dwa osobne kierunki – na razie tylko na poziomie studiów licencjackich – od roku akademickiego 2019/2020. 

   Wielu absolwentów kierunków prowadzonych w Instytucie, zwłaszcza filologii klasycznej (jako kierunku istniejącego najdłużej), kontynuowało po ukończeniu studiów pracę naukową, uzyskując stopnie i tytuły naukowe. Z grona pracowników Instytutu są to, w kolejności chronologicznej według roku ukończenia studiów (w wykazie uwzględniono tylko  doktorów habilitowanych i profesorów): Jerzy Łanowski, Ludwika Rychlewska (studia ukończyli we Lwowie, ale we Wrocławiu obronili nowe prace magisterskie), Hanna Wałkówska (absolwentka studiów indologicznych prowadzonych w Katedrze Językoznawstwa), Herbert Myśliwiec, Janina Ławińska-Tyszkowska, Alicja Szastyńska-Siemion, Stefan Zabłocki, Joanna Sachse, Lucyna Stankiewicz, Teresa Szostek, Jakub Pigoń, Maria Chantry, Przemysław Szczurek, Gościwit Malinowski, Karol Zieliński, Agnieszka Kotlińska-Toma i Emilia Żybert-Pruchnicka. Ponadto w Instytucie studiowały też osoby, które stopnie i tytuły naukowe uzyskały bądź w innych jednostkach UWr, bądź w innych ośrodkach naukowych, m.in. (też w kolejności chronologicznej) Joanna Rostropowicz, Krzysztof Głombiowski, Marek Winiarczyk, Zofia Głombiowska, Andrzej Łoś, Krzysztof Nawotka, Adam Pałuchowski, Artur Pacewicz, Maciej Eder i Aleksander Paroń. Wśród absolwentów Instytutu są też m.in.: s. Maria Krystyna Rottenberg FSK, działaczka ekumeniczna nagrodzona francuską Legią Honorową; Jacek Weksler, reżyser i dyrektor teatrów wrocławskich; Marek Krajewski, autor tłumaczonych na wiele języków powieści kryminalnych (i przez kilkanaście lat pracownik Instytutu); Joanna Lamparska, dziennikarka i podróżniczka, autorka książek o tajemnicach Dolnego Śląska; Jędrzej Soliński, powieściopisarz i krytyk literacki.          

Jakub Pigoń 
czerwiec 2023

Projekt "Zintegrowany Program Rozwoju Uniwersytetu Wrocławskiego 2018-2022" współfinansowany ze środków Unii Europejskiej z Europejskiego Funduszu Społecznego

NEWSLETTER
Polityka cookies i prywatności

Strona internetowa używa plików cookies (tzw. ciasteczka) w celu niezbędnym do prawidłowego działania serwisu, dostosowania strony do indywidualnych preferencji użytkownika oraz statystyk. Wyłączenie zapisywania plików cookies jest możliwe w ustawieniach każdej przeglądarki internetowej, dzięki czemu nie będą zbierane żadne informacje. Jeżeli nie wyrażasz zgody na zapisywanie informacji w plikach cookies należy opuścić stronę.

Przechodzę do polityki prywatności
Return